Η ιδέα της φιλοσοφίας μέσω του κινηματογράφου συναντά πολλές αντιρρήσεις. Επιχειρηματολογείται συχνά ότι ενώ η φιλοσοφία ανήκει στο βασίλειο της σκέψης και της συζήτησης, η ταινία περιορίζεται στην εμπειρία και τη δράση. Καθώς η φιλοσοφία ασχολείται με την αλήθεια και την πραγματικότητα, η ταινία ασχολείται κυρίως με τη δημιουργία ψευδαισθήσεων και φανταστικών εικόνων. Καθώς η φιλοσοφία αναζητεί καθολικές αλήθειες, η ταινία μας απασχολεί με ειδικά και συγκεκριμένα αφηγήματα.

Σε ποια «παράταξη» των επιχειρημάτων αυτών ανήκει ο καθένας έχει να κάνει συχνά με την ίδια την αντίληψη περί φιλοσοφίας. Μιας και ο διάλογος αυτός είναι σημαντικός, αφού εγείρει οντολογικά και μετα-φιλοσοφικά ερωτήματα, θα προσπαθήσω να δώσω τη δική μου προσωπική εκδοχή στο σημερινό μας ερώτημα. Μπορούν οι ταινίες να φιλοσοφήσουν;

Ορίστε μερικά βασικά επιχειρήματα ενάντια σ’ αυτή την ιδέα και τα αντεπιχειρήματά τους:

Η βασική απόρριψη του κινηματογράφου ως εκ φύσεως μη-φιλοσοφικού, έρχεται από τον νούμερο 1 εχθρό της εικαστικής τέχνης, τον Πλάτωνα. Η περίφημη«Αλληγορία του Σπηλαίου» μάς δίνει τις βάσεις για την ιδέα αυτή. Η γνωστή εικόνα των «φυλακισμένων» ανθρώπων, οι οποίοι αντιλαμβάνονται ως πραγματικότητα αυτό που τελικά είναι μια αυταπάτη -σκιές στον τοίχο της σπηλιάς- περνά το μήνυμα ότι οι εικόνες και οι απεικονίσεις είναι ανεπαρκής πηγή γνώσης και ότι η φιλοσοφική φώτιση απαιτεί κριτική σκέψη και όχι εμπιστοσύνη στο πως φαίνονται τα πράγματα. Παρόλο που η θεωρία αυτή του Πλάτωνα είναι αρκετά γενικευμένη, η ομοιότητα της εικόνας που περιγράφει με τον σύγχρονο κινηματογράφο είναι ανατριχιαστικά μεγάλη.

Σύμφωνα μ’ αυτό το μοντέλο, ο κινηματογράφος είναι μια σαγηνευτική ψευδαίσθηση, που εύκολα μπερδεύεται με την πραγματικότητα από το «φυλακισμένο» του κοινό. Και αυτή η ψευδαίσθηση έχει να κάνει με την επικρατούσα ιδεολογία της κάθε εποχής όπως επιβάλλεται και όπως προωθεί στους ανθρώπους να αποδέχονται τις κοινωνικές και πολιτικές τους περιστάσεις. Έτσι ο κινηματογράφος παρουσιάζεται ως ένα ακόμη μέσο υποδούλωσης και εχθρός της κριτικής σκέψης.

Η θεωρία αυτή ωστόσο υπόκειται σ' ένα μεγάλο σφάλμα. Ξεχνά να κοιτάζει το περιεχόμενο συγκεκριμένων ταινιών, που αποτελούν ηχηρή απόδειξη ότι ο κινηματογράφος μπορεί να εκφράσει πολλά περισσότερα από την ηχώ μιας επικρατούσας ιδεολογίας. Πρωτοποριακές μορφές σκέψης, κριτικές, και προοδευτικές ιδεολογίες συχνά φαίνονται ή ακόμη και εμφανίζονται μέσα από τον κινηματογράφο. Αυτό το ιδανικό state of mind που περιγράφει ο Πλάτωνας, όπου το άτομο ενθαρρύνεται να σκέφτεται κριτικά για την εμπειρία του, να σκέφτεται με άλλα λόγια φιλοσοφικά, εμφανίζεται με διάφορες μορφές σε πολλαπλές ταινίες. Και ιστορικά τουλάχιστον, ο κινηματογράφος έχει αποδειχθεί να μην κινείται στις γραμμές συντηρητικών ιδεολογιών.

Η δεύτερη βασική αντίρρηση περί φιλοσοφίας μέσω κινηματογράφου στηρίζεται και πάλι σε μια πλατωνική ενδεχομένως υπόθεση πως η φιλοσοφία ασχολείται κυρίως με καθολικές αλήθειες, ενώ η κάθε ταινία έχει μια συγκεκριμένη αφηγηματική γραμμή, ένα συγκεκριμένο σενάριο. Πώς μπορεί ο κινηματογράφος, που υπάρχει μόνο μέσα στο ιδιαίτερο και το ειδικό να σχετίζεται με το γενικό της φιλοσοφίας;

Πρωτοποριακές μορφές σκέψης, κριτικές και προοδευτικές ιδεολογίες συχνά φαίνονται ή ακόμη και εμφανίζονται μέσα από τον κινηματογράφο

Ο Thomas Wartenberg επισημαίνει ότι η αφηγηματική μορφή που συναντάμε στον κινηματογράφο εντοπίζεται πολύ συχνά και στην ίδια τη φιλοσοφία, με τη μορφή υποθετικών σεναρίων και καταστάσεων. Όχι μόνο αυτό, αλλά η ίδια η ιστορία της σπηλιάς του Πλάτωνα παρουσιάζεται σε αφηγηματική μορφή, όπου ο ίδιος χρησιμοποιεί συγκεκριμένες εικόνες για να θέσει γενικά ερωτήματα που αφορούν, μεταξύ άλλων, στη φύση της γνώσης. Άρα ο Πλάτωνας καταφεύγει σε αφήγηση για να μεταδώσει το μήνυμα ότι η αφηγηματική μορφή δεν μπορεί να επιχειρηματολογήσει φιλοσοφικά. Σε ξεσκέπασε όμως ο Wartenberg. Boom Πλάτωνα, you got owned! Η αφηγηματική μορφή μάλιστα είναι τόσο συχνή σε φιλοσοφικά κείμενα, που πολλοί σκηνοθέτες μπορούν και μεταφέρουν με ευκολία τα κείμενα αυτά στις ταινίες τους, προβάλλοντας έτσι σημαντικές φιλοσοφικές ιδέες στο γενικό κοινό.

Ως τρίτο βασικό επιχείρημα ενάντια στην ιδέα της φιλοσοφίας μέσω μίας ταινίας, συναντάμε τον ισχυρισμό ότι ενώ ένα φιλοσοφικό κείμενο έχει ως μοναδικό του σκοπό την αναζήτηση φιλοσοφικών απαντήσεων, μια ταινία ασχολείται πρώτα και πάνω απ’ όλα με την καλλιτεχνική και εικαστική πτυχή. Η φιλοσοφία αποκτά συνεπώς δευτερεύοντα ρόλο σε μια ταινία.

Ισχυρισμός που νιώθω πως δεν χρειάζεται να απαντηθεί. Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, το αν μια ταινία μπορεί να φιλοσοφήσει έχει να κάνει, μεταξύ άλλων, με μια υποκειμενική αντίληψη του τι σημαίνει «φιλοσοφώ». Κι αν, όπως και εγώ, πιστεύετε ότι μια ταινία μπορεί πράγματι να φιλοσοφήσει, μπορείτε νομίζω να απαντήσετε από μόνοι σας.