Γράφει η Έλλη Σωτηρία Βουζαβάλη*

Φωτογραφία staboslaw από Pixabay

Μετά τις συζητήσεις που είχαμε με τους αρμόδιους καθηγητές περί κοινωνικής και ψυχολογικής επιρροής που ασκούν οι θεωρίες συνωμοσίας στον ανθρώπινο νου, κατανοούμε πως η συνωμοσιολογία αποτελεί μέχρι και σήμερα αντικείμενο αντιλογίας και διαφόρων συζητήσεων.

Καταρχάς πρέπει να διαχωρίσουμε δύο ερωτήματα για να αξιολογήσουμε αν μια θεωρία είναι ‘σταθερή’ ή όχι. Πρώτον είναι λειτουργική; Και δεύτερον τι καθιστά δυνατή μια θεωρία συνωμοσίας; Το τι μπορεί να θεωρηθεί λειτουργικό από μια μερίδα ανθρώπων, μπορεί αντιστοίχως να θεωρηθεί δυσλειτουργικό από μια άλλη μερίδα ανθρώπων. Συνεπώς η λειτουργικότητα μιας θεωρίας συνωμοσίας αποτελέι καθαρά και μόνο υποκειμενική υπόθεση. Η αξιολόγηση γίνεται βάσει διαφορετικών κριτηρίων από κάθε κοινωνική ομάδα.

Για να προσδιορίσουμε επακριβώς τον όρο ‘θεωρία συνωμοσίας΄ θα πρέπει να φανταστούμε μια κατάσταση όπου ένας άνθρωπος συνθέτει ένα αφήγημα, το οποίο ταιριάζει με τα βιώματα και τις δυσκολίες του συνόλου, που όμως δεν σημαίνει ότι συνδέεται απαραίτητα και με την εμπειρική πραγματικότητα. Το εν λόγω αφήγημα (ή αλλιώς θεωρία συνωμοσίας), μπορεί κάποιες φορές να στοχοποιήσει τους παράγοντες που ευθύνονται για τις προσωπικές δυσχέρειες του καθενός. Για παράδειγμα, εγώ ως ανθρώπινο ον ζω σε μια κοινωνία και νιώθω ότι αυτή η κοινωνία δεν αντιπροσωπεύει τα δικά μου μελήματα. Το συναίσθημα αυτό είναι αντίστοιχο με μια αίσθηση συνωμοσιολογίας.

Κάθε θεωρία συνωμοσίας σύμφωνα και με τα λεγόμενα του κοινωνιολόγου Μιχαηλάγγελο Αναστασίου καθηγητή του πανεπιστημίου Κύπρου, δημιουργείται προς όφελος μιας μικρής κοινωνικής ομάδας ώστε να ‘απεικονίσει’ κατά κάποιο τρόπο τις ακραίες αντιλήψεις που επικρατούν στις σύγχρονες κοινωνίες. Διαπιστώνεται επίσης, πως οι περισσότεροι άνθρωποι που προβαίνουν στη συνωμοσιολογία ενδυναμώνουν τα συντηρητικά στοιχεία του καθεστώτος. Αυτό συμβαίνει διότι οι συγκεκριμένες θεωρίες βασίζονται ως επι το πλείστον σε στερεότυπα και προκαταλήψεις.

Εξίσου σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της συνωμοσιολογίας, διαδραματίζει και το κενό γνώσης, το οποίο σαφώς δεν αποτελεί αποκλειστικά και μόνο σημερινό φαινόμενο. Αν γυρίσουμε πίσω στον χρόνο, 70.000 έτη πριν, όταν το άνθρωπινο ον έκανε την πρώτη του γνωσιακή επανάσταση, θα διαπιστώσουμε πως όποτε ο χόμο σάπιενς αδυνατούσε να κατανοήσει πλήρως κάτι που συνέβαινε στον κόσμο γύρω του, επιδίωκε να βρει μια ερμηνεία η οποία θα κάλυπτε αυτό το κενό γνώσης που αναφέρθηκε παραπάνω. Μέσα από τις θεωρίες συνωμοσίας οργανωνόμαστε πίσω από κοινούς μύθους, μιλάμε για τους άλλους και επιτρέπουμε στην αρνητικότητα να ‘κερδίζει έδαφος’.

Ένα μεγάλο πλεονέκτημα που προσφέρει το φαινόμενο της συνωμοσιολογίας, είναι η απομάκρυνση των κοινωνιών από τη στασιμότητα και την ουδετερότητα. Για παράδειγμα μια θεωρία συνωμοσίας βάζει τον ανθρώπινο νου σε σκέψεις και δισταγμό παρακινόντας τον έτσι να ξεχωρίσει την πραγματικότητα από τη μυθοπλασία. Στη σύγχρονη εποχή, είναι αρκετά δύσκολο να αξιολογήσουμε την ακεραιότητα των εν λόγω θεωριών καθώς χρησιμοποιούν επιστημονικούς όρους, πειστικό λόγο γεγονός που τους προσδίδει κάποιου είδους σαγήνη.

Κατά την προσωπική μου άποψη ως φοιτήτρια που παρακολουθεί την καθημερινότητα και ενημερώνεται διαρκώς, πιστεύω πως οι θεωρίες συνωμοσίας αν και ελαττωματικές συνεισφέρουν στην εξέλιξη της κοινωνίας. Βέβαια αυτό δεν συμπεριλαμβάνει όσες ‘φλερτάρουν’ με τον συντηρητισμό ή την ακρότητα. Οι συγκεκριμένες θεωρίες χρειάζεται να εξαλειφθούν ή έστω να περιοριστούν σε μεγάλο βαθμό καθώς ‘απειλούν’ άμεσα τις ισορροπίες. Όσον αφορά τις υπόλοιπες που κινούνται σε ορθολογικά πλαίσια και δεν επιδιώκουν να στρέψουν ένα μέρος του σύνολου απέναντι στο κοινό καλό, υπάρχει μια νοητή γραμμή η οποία ενώνει τον συνωμοσιολόγο με τον ρεαλιστή. Όπως επισημάινεται και παραπάνω μια θεωρία συνωμοσίας είναι ικανή να προκαλέσει δισταγμό και υποψίες σχετικά με το περιεχόμενο της, γεγονός που απομακρύνει τις σημερινές κοινωνίες από τη στασιμότητα.

Ιδιαίτερα σήμερα υπάρχει ένας παράγοντας που επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το συγκεκριμένο φαινόμενο δημιουργώντας τις προυποθέσεις γεωμετρικής αύξησης της δυναμικότητας και της διάδοσης των θεωριών συνωμοσίας. Πρόκειται για τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης που με τη μαζική επιρροή που ασκούν στους πληθυσμούς, την ευχέρεια που παρέχουν στην ταχύτητα διακίνησης των πληροφοριών και την αμεσότητα στην πρόσβαση της παγκόσμιας παραγωγής σκέψης, παράλληλα δίνουν έδαφος στη ταχύτατη εξάπλωση τέτοιων θεωριών συνωμοσίας. Μάλιστα είναι πολύ επικίνδυνο το γεγονός ότι τις περισσότερες φορές δεν έχουμε τη δυνατότητα να γνωρίζουμε την πηγή από την οποία προέρχεται κάθε τέτοια θεωρία ώστε να την καταττάξουμε κατάλληλα. Αυτό δημιουργεί την ανάγκη να στεκόμαστε με σκεπτικισμό και με κριτική σκέψη απέναντι στις θεωρίες που διακινούνται μέσω των μέσων αυτών και να εξαντλούμε κάθε δυνατότητα διασταύρωσης από πολλές πηγές εστιάζοντας ταυτόχρονα και στα πρόσωπα που διοχετεύουν δημόσια αντιστοιχες πληροφορίες.

Συμπερασματικά, στο βαθμό που οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι ακραίες, το περιεχόμενο τους δεν μπορεί να αποτελέσει ‘μοχλό’ για την ανακίνηση βίαιων κοινωνικών συμπεριφορών, δεν παράγουν προυποθέσεις έμπνευσης ρατσιστικών συμπεριφορών έναντι συγκεκριμένων ομάδων με βάση την καταγωγή, το φύλο, τη σεξουαλική προτίμηση και λοιπά και εν γένει δεν σχετίζονται με σκοπιμότητα πρόκλησης κοινωνικής παθογένειας, θεωρώ πως έχουν μια χρησιμότητα στο να διεγείρουν τη φαντασία και να κρατούν σε εγρήγορση την ανήσυχη πλευρά των ανθρώπων εφόσον βέβαια στέκονται απέναντι τους κριτικά και με διάθεση ελέγχου καις αμφισβήτησης χωρίς φανατισμό.

*Πρωτοετής φοιτήτρια Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου