Συνέντευξη στην Νίκολα Καρατζιά

Για να μην εικάζουμε ή να προδικάζουμε βασισμένοι αποκλειστικά και μόνο στις δικές μας απόψεις, ζητήσαμε απαντήσεις από την Εγγ. Σχολική/ Εκπαιδευτική Ψυχολόγο – Ψυχοθεραπεύτρια, Ειρένα Αναστασίου, σε αυτά τα ερωτήματα αλλά και ακόμη περισσότερα -επίκαιρα-, που «καίνε» τους γονείς αυτή τη στιγμή.

Τα παιδιά μας, δείχνουν να είναι καλά σε θέμα ψυχολογίας, παρά τα όσα βιώνουν αυτή την περίοδο λόγω κορωνοϊού. Αυτό ισχύει όντως, ή θα έπρεπε να εξεταστεί με περισσότερη προσοχή η ψυχολογία τους; 

Όντως, η παρατήρηση σας ότι ειδικά τα παιδιά είναι καλά, επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι τα μικρότερα σε ηλικία, φαίνονται να το απολαμβάνουν κιόλας. Σίγουρα, δεν θα μπορούσαμε να συγκρίνουμε τα παιδιά με τους ενήλικες, διότι ανάμεσά τους, δεν θα έχουμε πανομοιότυπες αντιδράσεις σε αυτή την περίπτωση.

Τα νήπια που μέχρι τώρα καλούνταν να αποχωριστούν τους γονείς τους γιατί έπρεπε να ξεκινήσουν το σχολείο, ξαφνικά βρέθηκαν στο σπίτι και σε πολλές περιπτώσεις, μαζί και με τους δύο γονείς. Τί άλλο θα μπορούσε να ζητήσει ένα παιδάκι; Εντούτοις, με αυτό δεν συνεπάγεται ότι δεν έχουν ανάγκη για επιστροφή στο «δικό τους κόσμο», που αποτελείται και από το σχολείο και από τους συμμαθητές τους. 

Ακριβώς γι΄ αυτό, οι γονείς θα πρέπει να βρίσκονται σε μια σχετική εγρήγορση και να είναι υποψιασμένοι σχετικά με τις αντιδράσεις των παιδιών τους. Η προσεκτική παρατήρηση της συμπεριφοράς και του τρόπου έκφρασης τους, θα μπορούσε να προλάβει τις μεγαλύτερες δυσκολίες. Θα αναφερθώ σε ένα περιστατικό, χρησιμοποιώντας το ως παράδειγμα. Πριν από λίγες μέρες, μιλώντας με δύο γονείς, μου ανέφεραν ότι το σχεδόν τριών ετών παιδάκι τους άρχισε να αναφέρεται σε μικρόβια, λέγοντας «όταν φύγουν τα μικρόβια θα πάμε στο σπίτι της γιαγιάς». Μπορεί όντως ένα τρίχρονο να αντιληφθεί ολόκληρη την εικόνα που εμπεριέχεται σε αυτή τη δήλωση; Δεν γνωρίζουμε. Το βέβαιο είναι ότι μετά από αυτό, οι γονείς διευθέτησαν να «εξαφανιστούν» τα μικρόβια, ώστε το παιδάκι να δει έστω και από απόσταση, τη γιαγιά που τόσο του έχει λείψει. 

Ωστόσο, θεωρείτε ότι όλες αυτές οι συζητήσεις και αντιπαραθέσεις των ημερών που εστιάζουν στα παιδιά και την επιστροφή τους στα σχολεία, τα αφήνουν εντελώς ανεπηρέαστα;

Ξέρετε, όσο και να προσπαθούμε να προστατεύσουμε τα παιδιά, ανήκουν και αυτά και είναι μέρος αλλά και μέλη της κοινωνίας. Αν κάποιος παρακολουθήσει από απόσταση όλο αυτόν τον «διάλογο» μεταξύ των εμπλεκόμενων ενηλίκων (γονείς, λειτουργούς, πολιτική ηγεσία), πιθανόν να δημιουργήσει την εντύπωση ότι όλοι αυτοί βρίσκονται σε ένα πεδίο μάχης…που όμως τελικά, για τι ακριβώς μάχονται; Μια τέτοια εικόνα, μας επιτρέπει να διακρίνουμε την αγωνία, τον φόβο, το θυμό αν θέλετε, αλλά και τόσα άλλα συναισθήματα από τα οποία πλημμυρίζονται οι άνθρωποι οι οποίοι καλούνται να (ξανά) επιστρέψουν σε μια κανονικότητα. Και έτσι ξαφνικά, τα παιδιά -που είναι το ζητούμενο- μπαίνουν σε δεύτερη θέση, και τελικά οι ενήλικες καταλήγουν να λειτουργούν με τρόπο που κάθε άλλο, παρά λαμβάνει υπόψιν του εκείνα και το συμφέρον τους. 

Ίσως τελικά, να μην μιλούμε για «στοχοποίηση» - και αναφέρω τη λέξη αυτή επειδή χρησιμοποιείται πολύ συχνά πλέον-, αλλά για παραγνώριση των αναγκών των παιδιών λόγω ενός διάχυτου άγχους των ενηλίκων. Μία πολύ έμπειρη ψυχαναλύτρια ανέφερε ότι: «Τα δύσκολα τώρα έρχονται, με την έξοδο μας από την ασφάλεια και τον έλεγχο των σπιτιών μας». Στην περίπτωση των παιδιών, νομίζω ότι η διαπίστωση αυτή «ζωντανεύει», αφού πλέον καλούμαστε όλοι ανεξαιρέτως να τα εμπιστευτούμε και να πιστέψουμε στην ικανότητα τους να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα. 

Και πώς αισθάνονται, όταν σε μία τόσο μικρή ηλικία καλούνται να προσαρμόζονται συνεχώς σε νέα δεδομένα;

Θα σας απαντήσω με μια μόνο φράση. «Μπορούμε να τα ρωτήσουμε». Μέχρι τότε όμως για να μπορέσουμε να απαντήσουμε το ερώτημα, θα πρέπει να λάβουμε υπόψιν μας διάφορους παράγοντες, μεταξύ άλλων, την ηλικία του παιδιού, τον τρόπο που επικοινωνούνται όλες αυτές οι πληροφορίες και αλλαγές αλλά και τη ψυχοσυναισθηματική του ωριμότητα. Επιπλέον, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε το οξύμωρο της κατάστασης. Από τη μία πρέπει να λαμβάνονται όλες οι προφυλάξεις συμπεριλαμβανομένης και της κοινωνικής αποστασιοποίησης από τις ευάλωτες ομάδες όπως ο παππούς και η γιαγιά, ενώ την ίδια ώρα καλούμαστε να επιστρέψουμε σε μια καθημερινότητα που ίσως να αναιρεί την πρόληψη και αυτοπροστασία σε ένα βαθμό. Έτσι, αυτό που ίσως πρέπει να κάνουμε για αρχή, είναι να αναγνωρίσουμε ότι αυτή η κατάσταση δημιουργεί σύγχυση και στα παιδιά, δυσκολεύοντας μεταξύ άλλων και τη διαδικασία εφαρμογής οδηγιών και ορθών πρακτικών για την προστασία τους. 

Ως γονέας, θα πρέπει και να συζητήσω με το παιδί μου, ρωτώντας το εάν θα ήθελε να επιστρέψει στο σχολείο αυτή την στιγμή;

Ως μητέρα που μπορεί να αναλογιστεί αλλά και να αντιληφθεί το παιδί της ως ξεχωριστή οντότητα, μια τέτοια κουβέντα, θα ήταν ίσως ότι πιο ωφέλιμο και εποικοδομητικό θα μπορούσατε να κάνετε. Συγκεκριμένα, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να δούμε τί γνωρίζει το παιδί για όλο αυτό το ζήτημα, ξεκινώντας από το πιο βασικό. Την ορθή πληροφόρηση του για τον ιό αλλά και για τους τρόπους πρόληψης. Μην σας κάνει εντύπωση ότι κάποια παιδιά μπορεί να είναι μπερδεμένα για αυτά που νομίζουν ότι ξέρουν ή ακόμα, και για αυτά που οι γονείς τους φαντάζονται ότι τα παιδιά τους γνωρίζουν. 

Ωστόσο, για να δώσουμε την ευκαιρία στο παιδί να εκφράσει τις σκέψεις και τους προβληματισμούς του, αυτό προϋποθέτει την ετοιμότητα του ενήλικα για εκείνα που πρόκειται να ακούσει. Εάν μπορεί να αντέξει τις αγωνίες που θα εκφραστούν, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για αποτελεσματική επικοινωνία. 

Το να ακούγονται οι απόψεις των παιδιών σε μια οικογένεια, δεν εξυπακούει όμως και την πλήρη συμμόρφωση του ενήλικα με αυτές. Αυτό είναι κάτι που οι γονείς θα πρέπει να θυμούνται. Λαμβάνοντας όλα αυτά υπόψιν, θα ήταν θεμιτό οι γονείς να μπορέσουν να μιλήσουν με τα παιδιά τους και να καταφέρουν να ακούσουν κάποιες από τις πραγματικές ανησυχίες αλλά και επιθυμίες τους. 

Αναφερόμαστε συνεχώς σε επιστροφή στην «κανονικότητα». Πόσο κανονικό ή φυσιολογικό είναι για ένα παιδί να ελέγχουν καθημερινά τη θερμοκρασία του στην είσοδο του σχολείου και να αισθάνεται το άγχος, μήπως βρουν ότι έχει λίγο πυρετό και το διώξουν;

Η κοινωνία μας πλέον κάνει αναφορά σε μια «νέα κανονικότητα». Γνωρίζουμε όμως ποια είναι η δική μας προσωπική, νέα πραγματικότητα, για να μπορέσουμε στη συνέχεια ως μονάδες να λειτουργήσουμε στο ευρύτερο σύνολο; Η θερμομέτρηση, η χρήση μάσκας, αντισηπτικών, είναι πλέον μέρος της καθημερινότητας μας. Η σωστή και κατάλληλη προετοιμασία τόσο των νηπίων όσο και των παιδιών της Δημοτικής εκπαίδευσης -από τους ίδιους τους γονείς τους, θα μπορούσε να λειτουργήσει με τρόπο που να τα θωρακίσει, ώστε να μπορούν να ανταποκριθούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό, στις διαδικασίες που θα εφαρμόζονται στα σχολεία, και οι οποίες δεν υπάρχει μαγικός τρόπος για να αποφευχθούν. Αυτό θα πρέπει να το γνωρίζουν και τα παιδιά, αφού τους αφορούν άμεσα.

Με άλλα λόγια, η ψυχο-εκπαίδευση επιτρέπει την προετοιμασία των παιδιών για το τι να αναμένουν επιστρέφοντας στο σχολείο. Και ναι, πιθανόν να υπάρχει μια αγωνία, όμως όταν γνωρίζουμε από προηγουμένως τι θα μπορούσε να συμβεί στη συνέχεια, μπορούμε να αντέξουμε την απογοήτευση αν προκύψει. 

Πώς εξηγείς όμως σε ένα παιδί του νηπιαγωγείου, ότι δεν θα πρέπει να έρχεται σε άμεση επαφή με τους φίλους του κατά το παιχνίδι- εάν αυτό θα υπάρχει-, ενώ βρίσκονται στον ίδιο χώρο; 

Υπάρχουν διάφοροι τρόποι με τους οποίους οι ενήλικες μπορούν να προετοιμάσουν τα παιδιά του νηπιαγωγείου. Το παιχνίδι μπορεί να «λύσει τα χέρια» των γονέων και μέσα από αυτό, μπορούν να τα εκπαιδεύσουν στις νέες διαδικασίες που θα εφαρμόζονται στο σχολείο. Τα παραμύθια, οι ιστορίες και τα σύντομα βίντεο θα μπορούσαν επίσης να χρησιμοποιηθούν για να εξηγήσουμε καλύτερα σε ένα νήπιο τις νέες συνθήκες.

Οπότε, όλο αυτό δεν μπορεί να δημιουργήσει μία «αποξένωση» σε μεταγενέστερο στάδιο, αντικοινωνικότητα, φοβίες;

Το ερώτημα «ποια θα είναι τα κατάλοιπα της πανδημίας», δεν μπορεί να απαντηθεί με αυστηρότητα, γιατί ακριβώς είναι μια πρωτόγνωρη εμπειρία για όλους και δεν υπάρχει πανομοιότυπο «προηγούμενο» καταγεγραμμένο μέσα μας ως εμπειρία, ώστε να μπορούμε να ανατρέξουμε σε παλαιότερους μηχανισμούς προσαρμογής σε τέτοιες συνθήκες ή να γνωρίζουμε με ακρίβεια τι πρόκειται να ακολουθήσει. Μπορούμε όμως να πούμε το εξής: Η εμφάνιση ή εκδήλωση συμπτωμάτων που σχετίζονται με κοινωνική απόσυρση, φοβίες και αντικοινωνική συμπεριφορά, δεν μπορεί αποκλειστικά και μόνο να σχετίζεται με την πανδημία ή τον ιό. 

Γίνεται μεγάλη χρήση και αναφορά στην «ψυχική ανθεκτικότητα» και ακριβώς αν δεν προϋπάρχουν μηχανισμοί για να αντέξουν όχι μόνο οι ενήλικες αλλά και τα παιδιά, τότε είναι πιθανόν να δούμε συμπτώματα που να παρεμβαίνουν στη λειτουργικότητα ενός ατόμου. Αν θέλετε, στον αντίποδα της ψυχικής ανθεκτικότητας βρίσκεται η ψυχική ευθραυστότητα. 

Έτσι, παιδιά τα οποία είχαν από προηγουμένως δυσκολίες και μέσα σε αυτή την περίοδο που έχουμε διανύσει και διανύουμε, δεν μπόρεσαν με κάποιον τρόπο να επεξεργαστούν τις ανησυχίες τους με τη στήριξη και βοήθεια της οικογένειάς τους ή με την καθοδήγηση από ειδικό, είναι πιθανόν να έχουν πιο έντονες και μη αναμενόμενες αντιδράσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι ισχύει για όλα τα παιδιά και ότι όλα, θα αντιδράσουν με τον ίδιο τρόπο. 

Εν κατακλείδι, με ποιο τρόπο ενδυναμώνουμε ψυχολογικά οι γονείς τα παιδιά μας, υπό αυτές τις περιστάσεις;

Αρχικά να πω ότι καλούμαστε να διαχειριστούμε πρώτα από όλα το άγχος μας ως ενήλικες, το οποίο είναι συνδεόμενο με την πανδημία. Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να λειτουργήσουμε ως υγιή πρότυπα και μοντέλα για τα παιδιά, δείχνοντας τους τον τρόπο τον οποίο μπορούν και εκείνα να υιοθετήσουν. 

Από εκεί και πέρα, σχεδόν όλοι, έχουμε πρόσβαση σε πληροφορίες, ηλεκτρονικά και έντυπα, που μπορούν να βοηθήσουν και να μας καθοδηγήσουν. Προσοχή όμως. Η ενημέρωση είναι σημαντικό να γίνεται από έγκυρες πηγές για αποφυγή παραπληροφόρησης. Επιπλέον, έχει ανοίξει μια μεγάλη πόρτα προς την κοινωνία, με πρόσβαση σε ειδικούς επαγγελματίες που μπορούν να υποστηρίξουν, να ενισχύσουν αλλά και να παρέμβουν με τρόπο που έχει ως πρωταρχικό μέλημα το συμφέρον των παιδιών. 

Στο επίκεντρο όμως της ψυχικής θωράκισης τόσο των παιδιών όσο και των ενηλίκων, θα έλεγα ότι βρίσκεται η αποτελεσματική επικοινωνία μεταξύ των δύο. 

Κλείνοντας, να σας πω ότι διαπίστωσα πως μετά την πρώτη μας κουβέντα στο πλαίσιο της συνέντευξής, ξεκίνησα να σιγοτραγουδώ τους στίχους του τραγουδοποιού Διονύση Σαββόπουλου… «Πως να κρυφτείς απ’ τα παιδιά; Έτσι κι αλλιώς τα ξέρουν όλα…ζούμε μέσα σ’ ένα όνειρο που τρίζει σαν το ξύλινο ποδάρι της γιαγιάς μας…». Τα υπόλοιπα τα αφήνω σε εσάς.